Obowiązek alimentacyjny w świadomości większości społeczeństwa kojarzy się głównie z obowiązkiem rodziców do łożenia na utrzymanie dzieci. Wiadomo też, że po rozwodzie jeden z małżonków może żądać pomocy materialnej od drugiego małżonka. Należy jednak zdać sobie sprawę, że alimentacja dotyczy szeregu osób, przy czym nie zawsze muszą to być krewni z najbliższej rodziny. Obowiązkiem płacenia alimentów mogą zostać obciążone dzieci, rodzeństwo, dziadkowie oraz inni dalsi krewni, a także osoby niepołączone „więzami krwi”, jak na przykład ojczym, macocha czy przyrodnie rodzeństwo. To oczywiste, że osoba pozostająca w trudnej sytuacji życiowej i materialnej w pierwszej kolejności powinna zwrócić się o pomoc do członków swojej rodziny. Jeśli taka pomoc nie zostanie udzielona, zostaje jej możliwość zwrócenia się do sądu. Ten, jeżeli roszczenie uzna za zasadne, orzeczeniem nałoży na konkretnego członka rodziny obowiązek alimentacyjny wobec powoda. Na kogo sąd może nałożyć taki obowiązek? Kto w pierwszej kolejności zostanie obciążony alimentami? Czy jest możliwość uchylenia się od żądań członka rodziny o świadczenie alimentacyjne? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule. Czym jest i jakie ma cele alimentacja? Obowiązek alimentacyjny, jego zakres oraz zasady świadczenia zostały uregulowane w art. 128–144 Ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej jako kro). Zgodnie z powyższymi przepisami zasadą jest, iż obowiązek alimentacyjny wynika wprost z pokrewieństwa, a także z innych więzi o charakterze osobistym, z którymi przepisy kro wiążą jego istnienie. Obciąża on krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Aby doszło do powstania obowiązku alimentacyjnego, oprócz istnienia pokrewieństwa muszą również wystąpić konkretne przesłanki. Treścią obowiązku alimentacyjnego jest dostarczanie przez zobowiązanego środków utrzymania – to jest środków niezbędnych do zaspokojenia jego potrzeb – uprawnionemu, czyli osobie, która nie jest w stanie zaspokoić tych swoich usprawiedliwionych potrzeb własnymi siłami. Za potrzeby takie należy uznać między innymi wyżywienie, utrzymanie, mieszkanie, leczenie, zakup odzieży oraz środków higieny osobistej. Oprócz celów finansowych alimentacja ma również znaczenie etyczne. Nawiązał do tego Sąd Najwyższy w uchwale z 24 lutego 2011 roku, III CZP 134/10, stwierdzając, iż: „obowiązek alimentacyjny obok realizacji celu ekonomicznego, jakim jest zapewnienie uprawnionemu niezbędnych środków materialnych pozwalających zaspokoić jego potrzeby, służy kształtowaniu właściwych, z punktu widzenia powszechnie akceptowanych w społeczeństwie wzorców, zasad postępowania w rodzinie, wpływa na umocnienie łączących rodzinę więzi i kształtuje wzajemne relacje między jej członkami”. Podkreślenia wymaga, że przepisy o obowiązku alimentacyjnym mają charakter bezwzględnie obowiązujący, a więc obowiązek ten powstaje z mocy prawa i jest niezależny od woli stron. Zgodnie ze stanowiskiem doktryny orzeczenie sądu zobowiązujące do świadczenia alimentacyjnego nie kreuje obowiązku, a jedynie je konkretyzuje. Co oznacza, że wskazuje już istniejący obowiązek, określając przy tym zakres świadczeń i sposób jego wykonania. Z chwilą orzeczenia obowiązku alimentacyjnego w formie pieniężnej, uprawniony do świadczenia staje się wierzycielem, czyli osobą uprawnioną do egzekwowania tego świadczenia, np. przez złożenie wniosku o rozpoczęcie postępowania egzekucyjnego. Co w sytuacji, kiedy osoba zobowiązana uchyla się od płacenia alimentów? W razie uchylania się przez zobowiązanego od uiszczania świadczeń alimentacyjnych, uprawniony oprócz możliwości wystąpienia z wnioskiem egzekucyjnym może również zgłosić ten fakt organom ścigania. Zgodnie z art. 209 Ustawy Kodeks karny (dalej jako kk) uchylanie się od alimentów – jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej trzech świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej trzy miesiące – jest zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności albo nawet pozbawienia wolności do jednego roku. Jeżeli natomiast zobowiązany swoim zachowaniem naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, może otrzymać karę więzienia wynoszącą nawet dwa lata. Omawiane zachowanie jest tak zwanym przestępstwem skargowym, czyli jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Przy czym ściganie następuje z urzędu, jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów. Kro stanowi, że obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej, czyli zstępnych i wstępnych, bez ograniczeń dotyczących stopnia pokrewieństwa; kolejno – również rodzeństwo, w tym rodzeństwo przyrodnie. Podkreślenia wymaga, że alimentacja, oprócz rodzeństwa, nie dotyczy innych krewnych w linii bocznej. Do grona „krewnych”, którzy mogą zostać obciążeni obowiązkiem alimentacyjnym, należy wliczyć także osoby związane stosunkiem przysposobienia, powinowatych (chodzi tu o ojczyma, macochę, pasierba oraz pasierbicę), jak również małżonków po rozwodzie, orzeczeniu separacji czy unieważnieniu małżeństwa. Kro nie przewiduje możliwości powstania stosunku alimentacyjnego innego niż te wymienione w Kodeksie. Nawet jeżeli dane osoby wiążą bardzo bliskie relacje osobiste (np. konkubinat), żaden z partnerów nie ma zatem prawa wysuwać żądania alimentacyjnego wobec drugiego z nich. Należy pamiętać, że obowiązek alimentacyjny ma charakter wzajemny. Oznacza to, że osoby związane danym stosunkiem pokrewieństwa mogą być jednocześnie uprawnione i zobowiązane do dostarczania alimentów w wypadku wystąpienia ustawowych przesłanek. A zatem zarówno dziecko ma prawo żądać płacenia alimentów przez rodzica, jak i rodzic może wyjść z takim roszczeniem wobec dziecka. Kto będzie wypełniał obowiązek alimentacyjny w pierwszej kolejności? Wiemy już, kto może zostać pociągnięty do odpowiedzialności alimentacyjnej. Co jednak w sytuacji, gdy osoba, która nie jest w stanie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb, wysuwa roszczenie wobec kilku członków swojej rodziny? Kro przewidział takie możliwości i tę kwestię uregulował. Co do zasady, „pierwszeństwo” mają zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki) przed wstępnymi (rodzicami, dziadkami, pradziadkami), natomiast wstępni przed rodzeństwem (rodzonym oraz przyrodnim). Dodatkowo ważny jest także stopień pokrewieństwa – alimentów w pierwszej kolejności można domagać się od bliższych krewnych, a dopiero gdy nie uda uzyskać się od nich pomocy, można takie żądanie skierować wobec krewnych w dalszej linii. Z kolei krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i dziecko przysposobił tylko jeden z małżonków, obowiązek alimentacyjny nie dotyczy drugiego małżonka i członków jego rodziny. Kro stanowi, iż obowiązek alimentacyjny przechodzi na dalszych krewnych w sytuacji, gdy: nie ma osoby zobowiązanej w kolejności bliższej (np. osoba taka nie żyje lub nie można ustalić jej tożsamości); osoba zobowiązana w bliższej kolejności żyje, ale nie jest w stanie świadczyć alimentów; uzyskanie na czas od osoby zobowiązanej w bliższej kolejności potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. Jak obowiązek alimentacyjny wygląda w praktyce? Z powyższych akapitów wynika, iż na mocy przepisów kro może powstać wiele różnych stosunków alimentacyjnych. Każda osoba może mieć także wiele możliwości odnośnie podmiotów roszczenia alimentacyjnego. Poniżej przedstawiamy najistotniejsze możliwości powstania relacji alimentacyjnych: alimenty od dziadków i rodzeństwa – co do zasady, obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci jest nadrzędny, jednakże w przypadku gdy obowiązek ten nie może zostać realizowany przez rodziców, roszczenie alimentacyjne powinno zostać skierowane w pierwszej kolejności wobec dziadków lub rodzeństwa; alimenty od dzieci – jak wskazano wyżej, obowiązek alimentacyjny może obciążać nie tylko przodków, ale także potomków. Oznacza to, że z roszczeniem takim mogą wystąpić rodzice wobec swoich dzieci, o ile dzieci te są pełnoletnie. Rodzice powinni jednak w pierwszej kolejności wystąpić po alimenty do swoich małżonków, a dopiero potem do dzieci. Dopiero kiedy uzyskanie świadczenia od dzieci nie będzie możliwe, alimentów można domagać się od pełnoletnich wnuków; alimenty od małżonka – w czasie trwania małżeństwa współmałżonkowie obowiązani są do stałego zaspokajania potrzeb rodziny. Zadanie to ciąży na obojgu małżonkach w równym stopniu, proporcjonalnie do możliwości zarobkowych i majątkowych. Obowiązek alimentacyjny może również istnieć po ustaniu małżeństwa poprzez orzeczenie rozwodu, w czasie trwania separacji lub unieważnienia małżeństwa. Omawiany obowiązek może trwać maksymalnie do pięciu lat od dnia ustania małżeństwa. Kto i kiedy może uchylić się od obowiązku alimentacyjnego? Regulacja rzeczonego zagadnienia znajduje się w art. 144 kro. Zgodnie z tym przepisem dopuszczalne jest uchylenie się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego przez każdego z krewnych, z wyjątkiem rodziców względem małoletnich dzieci. Omawiany przepis stanowi wprost, że zobowiązany alimentacyjnie może uchylić się od wykonania obowiązku względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W doktrynie podkreśla się, że możliwość uchylenia się od świadczeń alimentacyjnych z powołaniem się na sprzeczność żądania z zasadami współżycia społecznego odpowiada poczuciu sprawiedliwości i nie jest instrumentem odpłaty za naganne zachowanie się uprawnionego. W ten sposób chroni się również uzasadniony interes zobowiązanego i środki jego utrzymania przed żądaniem niezasługującym na ochronę. Na przykład w razie rażąco niewłaściwego postępowania osoby uprawnionej do alimentów, budzącego powszechną dezaprobatę, dopuszczalne jest oddalenie powództwa o alimenty. Na marginesie należy wskazać, że zasady współżycia społecznego to normy pozaprawne o aksjologicznym uzasadnieniu, odwołujące się do powszechnie uznanych wartości. Obejmują normy moralne, etyczne oraz słuszne normy obyczajowe. Odstępstwem od ogólnej zasady jest brak możliwości uchylenia się rodziców od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem małoletniego dziecka. Jest to norma o charakterze bezwzględnie obowiązującym, od której nie przewidziano żadnych wyjątków. Obowiązek alimentacyjny – podsumowanie Zgodnie z regulacjami zawartymi w kro alimenty nie są domeną jedynie małoletnich dzieci i rozwiedzionych małżonków. Z roszczeniem alimentacyjnym może wystąpić każda osoba, która z usprawiedliwionych powodów nie jest w stanie zaspokoić swoich najistotniejszych potrzeb życiowych, zaś krąg potencjalnych zobowiązanych wychodzi o wiele dalej niż najbliżsi członkowie rodziny. Z pozwem o alimenty można wystąpić przeciwko małżonkowi, swoim przodkom, potomkom, rodzeństwu, również temu przyrodniemu, ojczymowi, macosze czy pasierbowi i pasierbicy. Warto jednak pamiętać, że krąg potencjalnych dłużników alimentacyjnych jest zamknięty i nawet jeżeli dane osoby wiążą bardzo bliskie relacje osobiste (konkubinat, związek partnerski), żadna ze stron nie ma prawa wysuwać żądania alimentacyjnego wobec drugiej strony.